|
(στο πρώτο πρόσωπο, ομιλεί ο Σωκράτης, στο
τρίτο, ο Πρωταγόρας) . . . . . . .
Και εγώ είπα :
 |
Κανένα άλλο, συνεπώς, από
τα μέρη της αρετής, δεν είναι σαν την επιστήμη, ούτε σαν τη δικαιοσύνη,
ούτε σαν την ανδρεία, ούτε σαν τη σωφροσύνη, ούτε σαν την οσιότητα. |
| Όχι, είπε. |
| Εμπρός λοιπόν, είπα εγώ, ας εξετάσουμε
μαζί, τι πράγμα είναι το καθένα τους χωριστά. Και, πρώτα πρώτα, ως εξής.
Είναι η δικαιοσύνη συγκεκριμένο πράγμα ή όχι ; Εμένα μου φαίνεται πως ναι,
εσένα; |
| Και σε μένα το ίδιο, είπε. |
| Τι είναι λοιπόν ; Αν κάποιος ρωτούσε κι
εμένα και σένα. “Πείτε μου λοιπόν, εσείς οι δυο, Πρωταγόρα και Σωκράτη, το
πράγμα αυτό, που αναφέρατε πριν λίγο, η δικαιοσύνη, το ίδιο αυτό, είναι
δίκαιο ή άδικο ;” Εγώ θα του απαντούσα πως είναι δίκαιο. Εσύ τι ψήφο θα
έδινες ; Την ίδια με τη δική μου ή άλλη ; |
| Την ίδια, είπε. |
| Τέτοιο πράγμα, επομένως, είναι η
δικαιοσύνη, δίκαιο δηλαδή, θα έλεγα εγώ, απαντώντας σ’ εκείνον που μας
ρώτησε. Το ίδιο κι εσύ ; |
| Ναι, είπε. |
| Αν λοιπόν, μετά απ’ αυτό, μας ρωτούσε :
“συμφωνείτε, επομένως, ότι υπάρχει και η οσιότητα ;” Θα συμφωνούσαμε,
νομίζω εγώ. |
| Ναι, είπε κι εκείνος. |
| “Δέχεσθε, λοιπόν, ότι και αυτή είναι
συγκεκριμένο πράγμα ;” Θα το δεχόμασταν ή όχι ; |
| Θα το δεχόμασταν κι αυτό, συμφώνησε. |
| “Ισχυρίζεστε, τότε, ότι το ίδιο αυτό
πράγμα είναι τέτοιο από τη φύση του, ώστε να είναι ανόσιο ή όσιο ;” Θα
οργιζόμουν εγώ, είπα, μ’ αυτή την ερώτηση, και θα έλεγα : Μη μιλάς έτσι,
άνθρωπε × γιατί, τι άλλο θα ήταν όσιο, αν δεν ήταν η ίδια η οσιότητα ; Τι
θα έλεγες εσύ ; Δε θα απαντούσες έτσι ; |
| Βεβαιότατα, είπε. |
| Αν λοιπόν, μετά απ’ αυτό, συνέχιζε να
μας ρωτά : “Τι λέγατε όμως πριν λίγο ; Μήπως δε σας άκουσα καλά ; Μου
φάνηκε πως είπατε, ότι τα μέρη της αρετής έχουν τέτοια σχέση μεταξύ τους,
ώστε καθένα τους να είναι διαφορετικό από το άλλο”. Εγώ, τότε, θα έλεγα
ότι τα άλλα σωστά τα άκουσες × παράκουσες όμως, γιατί νομίζεις ότι αυτό το
είπα κι εγώ × πράγματι ο Πρωταγόρας, εδώ, έδωσε αυτή την απάντηση. Εγώ
έκανα την ερώτηση. Αν λοιπόν μας πει : “Αλήθεια λέει αυτός εδώ, Πρωταγόρα
; Εσύ υποστηρίζεις ότι το ένα μέρος της αρετής δεν είναι ίδιο με το άλλο ;
Δικός σου είναι ο ισχυρισμός αυτός ;” Τι θα του απαντούσες ; |
| Είμαι αναγκασμένος, είπε, Σωκράτη, να
συμφωνήσω. |
| Αφού συμφωνήσαμε σ’ αυτά,
Πρωταγόρα, τι θα του απαντήσουμε λοιπόν, αν μας ρωτήσει ξανά : “Δεν είναι
επομένως η οσιότητα έτσι, ώστε να είναι δίκαιο πράγμα, ούτε η δικαιοσύνη
έτσι, ώστε να είναι όσιο, αλλά έτσι, ώστε να είναι ανόσιο ; Και η οσιότητα
είναι έτσι, ώστε να είναι μη δίκαιο πράγμα, και επομένως άδικο, και η
δικαιοσύνη ανόσιο ;” Τι θα του απαντήσουμε ; Εγώ βέβαια, για τον εαυτό
μου, θα ισχυριζόμουν ότι και η δικαιοσύνη είναι όσιο και η οσιότητα δίκαιο
πράγμα. Αλλά και για δικό σου λογαριασμό, αν
μου επέτρεπες, θα έδινα την ίδια απάντηση × ότι, δηλαδή, είτε η δικαιότητα
είναι το ίδιο πράγμα με την οσιότητα, είτε κάτι πολύ όμοιο, και, επιπλέον,
ότι η δικαιοσύνη μοιάζει προπάντων με την οσιότητα, και η οσιότητα με τη
δικαιοσύνη. Σκέψου, μόνο, αν με εμποδίζεις να δώσω αυτή την απάντηση, ή
και συ νομίζεις το ίδιο. |
| Καθόλου δε νομίζω Σωκράτη, είπε,
ότι το πράγμα είναι τόσο απλό, ώστε να συμφωνήσω πως η δικαιοσύνη είναι
όσιο πράγμα και η οσιότητα δίκαιο, αλλά πιστεύω ότι έχουν κάποια διαφορά.
Αλλά τι σημασία έχει ; είπε × αν θέλεις, ας δεχτούμε ότι και η
δικαιοσύνη είναι όσιο πράγμα και η οσιότητα δίκαιο. |
| Όχι, είπα εγώ × καθόλου δε μ’
ενδιαφέρει να εξετάζω αν θέλεις αυτό και αν σου αρέσει, αλλά να ελέγχω
εμένα και σένα. Και λέω εμένα και σένα, γιατί πιστεύω ότι έτσι ελέγχεται
άριστα ο λόγος, αν κάποιος αφαιρέσει απ’ αυτόν το “αν”. |
| Όμως, είπε εκείνος, η δικαιοσύνη
μοιάζει κάπως με την οσιότητα× γιατί με κάποιον τρόπο, οποιοδήποτε πράγμα
μοιάζει με οποιοδήποτε άλλο. Πράγματι, το
λευκό μοιάζει κατά κάποιον τρόπο με το μαύρο, και το σκληρό με το μαλακό,
και τα άλλα, που φαίνονται τελείως διαφορετικά μεταξύ τους. Και όσα είπαμε
πριν ότι έχουν άλλα χαρακτηριστικά, και δεν είναι το ένα όπως το άλλο, τα
μέρη του προσώπου δηλαδή, κατά κάποιον τρόπο μοιάζουν μεταξύ τους, και
είναι το ένα όπως το άλλο. Έτσι λοιπόν, και μ’ αυτό τον τρόπο, αν ήθελες,
θα μπορούσες να αποδείξεις ότι όλα μοιάζουν μεταξύ τους. Δεν είναι σωστό,
όμως, να ονομάζουμε όμοια όσα έχουν κάποια ομοιότητα, ούτε ανόμοια όσα
έχουν κάποια διαφορά, ακόμη κι αν η ομοιότητα μεταξύ τους είναι πολύ
μικρή. |
| Κι εγώ απόρησα μ’ αυτά και του είπα × “αλήθεια, τέτοια
σχέση νομίζεις πως έχουν το δίκαιο και το όσιο, ώστε η ομοιότητά τους να
είναι μικρή ;” |
| Όχι απολύτως έτσι, είπε × ούτε πάλι, όμως, όπως εσύ
φαίνεται να πιστεύεις. |
| Όμως, είπα εγώ, επειδή νομίζω σε στενοχωρεί αυτό το
ζήτημα, ας το αφήσουμε . . . |
|
(στο πρώτο πρόσωπο, ομιλεί
ο Πρωταγόρας , στο τρίτο, ο Σωκράτης)
. . . . . . .
Κι αυτός είπε :
| Συνεπώς, κανένα από τα μέρη της αρετής
δεν είναι σαν την σοφία ούτε σαν τη δικαιοσύνη ούτε σαν την ανδρεία ούτε
σαν τη σωφροσύνη ούτε σαν την ευσέβεια. |
| Όχι, είπα. Δεν υπάρχουν δύο που να
είναι ίδια μεταξύ τους. |
| Εμπρός λοιπόν, είπε αυτός, τότε ας
εξετάσουμε μαζί τι πράγμα είναι το καθένα τους. Και ας αρχίσουμε ως εξής:
Υπάρχει η δικαιοσύνη σαν ένα ξεχωριστό πράγμα ή όχι; Εμένα έτσι μου
φαίνεται, εσένα; |
| Και σε μένα το ίδιο, είπα. |
| Λέγε λοιπόν. Αν κάποιος ρωτούσε και
εμένα και εσένα. "Πείτε μου λοιπόν, εσείς οι δυο, Πρωταγόρα και Σωκράτη,
αυτό που αναφέρατε πριν λίγο, η δικαιοσύνη ως έννοια είναι δίκαιο ή άδικο
πράγμα;" Εγώ θα του απαντούσα πως είναι δίκαιο. Εσύ τι ψήφο θα έριχνες;
Την ίδια με τη δική μου ή άλλη; |
| Δύσκολο να σου απαντήσω Σωκράτη γιατί δεν
καταλαβαίνω τι εννοείς και νομίζω ότι οι περισσότεροι εδώ θα έχουν την
ίδια δυσκολία. Αν παρόλα αυτά με διατάξεις να απαντήσω και εσύ έχεις
στο νου σου άλλο πράγμα και εγώ το πάρω διαφορετικά θα αρκεστείς σε μια
απάντηση που δεν θα έχει καμία σχέση με την ερώτησή σου;
[ΠΛΑΤ. "Ευθύδημος", 295c]
Αν η ερώτησή σου αφορά την γραμματική τότε η ερώτησή σου είναι
ίδια με τις ερωτήσεις αν η πεδιάδα είναι επίπεδη ή αν η κακία είναι κακιά
και αν η βροχή είναι βρεγμένη. Αυτά βέβαια είναι ταυτολογίες και κανείς
δεν μπορεί να έχει αντίρρηση γιατί έτσι ορίζουν οι άνθρωποι το επίπεδο,
την κακία και το βρεγμένο. Αν συμφωνήσουμε τώρα ότι η ίδια η δικαιοσύνη
είναι έκφραση δικαίου τότε η ψήφος μου μάλλον δεν μπορεί να είναι αρνητική
αλλά ίδια με την δική σου, είπα. Θα προτιμούσα όμως να πω ότι η δικαιοσύνη
είναι μια κατάσταση επιθυμητή από τους περισσότερους ανθρώπους για αυτό
μπορεί να ταξινομηθεί στα καλά. |
| Τέτοιο πράγμα, επομένως, είναι η
δικαιοσύνη, δίκαιο δηλαδή, να τι θα έλεγα εγώ, απαντώντας σ’ εκείνον που
μας ρώτησε. Το ίδιο κι εσύ ; |
| Ναι, είπα, αν θέλεις, αλλά θα προτιμούσα να την
ονομάσω όχι δίκαιο πράγμα αλλά καλό. |
| Αν λοιπόν μας ρωτούσε μετά απ’ αυτό:
"τώρα συμφωνείτε ότι υπάρχει και η ευσέβεια;" Θα συμφωνούσαμε, νομίζω εγώ. |
| Ναι, είπα κι εγώ. |
| "Δέχεσθε, λοιπόν, ότι και αυτή είναι
ένα ξεχωριστό πράγμα;" Θα το δεχόμασταν ή όχι ; |
| Θα το δεχόμασταν κι αυτό, συμφώνησα. |
| "Ισχυρίζεστε, τότε, ότι αυτό το ίδιο
είναι τέτοιο από τη φύση του ώστε να είναι ανόσιο ή όσιο;" Θα οργιζόμουν
εγώ μ’ αυτή την ερώτηση, και θα έλεγα: Μη μιλάς έτσι, άνθρωπε.
γιατί, τι άλλο θα ήταν όσιο αν δεν ήταν η ίδια η ευσέβεια; Τι θα έλεγες
εσύ; Δε θα απαντούσες το ίδιο; |
| Βέβαια, με το ίδιο
σκεπτικό που ανέφερα πριν. Οπωσδήποτε όμως είναι και η ευσέβεια καλό, είπα
ξανά. |
| Αν, λοιπόν, συνέχιζε να μας ρωτά μετά
απ’ αυτό: "Τι λέγατε όμως πριν λίγο; Μήπως δε σας άκουσα καλά; Μου φάνηκε
πως είπατε ότι έχουν τέτοια σχέση μεταξύ τους τα μέρη της αρετής ώστε το
καθένα τους να είναι διαφορετικό από τα άλλα". Εγώ τότε θα απαντούσα ότι
τα άλλα σωστά τα άκουσες. παράκουσες όμως, αν νομίζεις ότι αυτό
το είπα εγώ. στη πραγματικότητα ο Πρωταγόρας, εδώ, έδωσε αυτή
την απάντηση. Εγώ έκανα την ερώτηση. Αν λοιπόν μας πει: "Αλήθεια λέει
αυτός εδώ, Πρωταγόρα; Εσύ υποστηρίζεις ότι το ένα μέρος της αρετής δεν
είναι ίδιο με το άλλο; Δικός σου είναι ο ισχυρισμός αυτός;" Τι θα του
απαντούσες; |
| Είμαι αναγκασμένος, είπα χαμογελώντας,
Σωκράτη, να παραδεχτώ ότι είναι δικός μου. |
| Αφού του δώσαμε δίκαιο σ’ αυτά,
Πρωταγόρα, τι θα του απαντήσουμε λοιπόν, αν μας ρωτήσει ξανά : "Δεν είναι
επομένως η ευσέβεια έτσι, ώστε να μοιάζει δίκαιο πράγμα, ούτε η δικαιοσύνη
έτσι, ώστε να μοιάζει όσιο, αλλά έτσι, ώστε να είναι ανόσιο; Και η
ευσέβεια είναι έτσι, ώστε να είναι μοιάζει μη δίκαιο πράγμα και επομένως
άδικο και η δικαιοσύνη ανόσιο;" Τι θα του απαντήσουμε; Εγώ βέβαια ο ίδιος
θα ισχυριζόμουν ότι και η δικαιοσύνη είναι όσιο και η ευσέβεια δίκαιο
πράγμα. [Ο
συλλογισμός του Σωκράτη βασίζεται στο εξής: αν το Α είναι αντίθετο από το
Β τότε το Α είναι διαφορετικό από το Β, δηλαδή :
" Α
Ί ~Β
ή Α
Ή Β. Υπονοεί
όμως πως ισχύει και το αντίθετο, δηλαδή : "
Α Ή
Β Ϋ
Α Ί ~Β.
Αυτό όμως δεν έχει αποδειχθεί και οπωσδήποτε δεν ισχύει για όλα τα
πράγματα.]
Αλλά και για δικό σου λογαριασμό, αν μου επέτρεπες,
θα έδινα την ίδια απάντηση. ότι δηλαδή είτε η δικαιοσύνη είναι
το ίδιο πράγμα με την ευσέβεια, είτε κάτι πολύ όμοιο και, περισσότερο από
κάθε τι, ότι η δικαιοσύνη μοιάζει με την ευσέβεια και η ευσέβεια με τη
δικαιοσύνη. Σκέψου, μόνο, αν και συ έχεις την ίδια γνώμη ή θα με εμπόδιζες
να δώσω αυτή την απάντηση. |
| Καθόλου δεν νομίζω Σωκράτη, είπε,
ότι το πράγμα είναι τόσο απλό ώστε να παραδεχτώ πως η δικαιοσύνη είναι
όσιο πράγμα και η ευσέβεια δίκαιο αλλά πιστεύω ότι έχουν διαφορά.
Αυτό που εννοεί ο φίλος μας, είναι ότι και τα δύο είναι καλά και
επιθυμητά στους ανθρώπους. Εγώ θα συμφωνούσα σ' αυτό και επιπλέον θα έλεγα
ίσως ότι η δικαιοσύνη μπορεί να προκύπτει από την ευσέβεια, χωρίς να
ισχύει και το αντίθετο. Πρέπει να του πω λοιπόν, ότι κάνει λάθος στη σκέψη
του. Όπως μας είπε ότι "αν η ευσέβεια δεν μοιάζει δίκαιο πράγμα είναι
επομένως άδικο", θα μπορούσε μας πει επίσης ότι "αν η ευσέβεια δεν μοιάζει
άσπρο πράγμα είναι επομένως μαύρο". Έτσι σύμφωνα με όσα μας λέει θα έπρεπε
να δεχτούμε το αστείο συμπέρασμα ότι η ευσέβεια είναι εκτός από δίκαιη και
μαύρη! Αυτά όμως είναι λογοπαίγνια που τα χρησιμοποιούν οι πονηροί στην
αγορά για να εντυπωσιάσουν τους αφελείς, όπως αυτό που ακούμε συχνά: "αν
συμφωνήσουμε πως έχεις ότι δεν έχασες, τότε επειδή δεν έχασες κέρατα, αυτό
θα πει ότι τα έχεις". Θα του απαντήσω λοιπόν ότι η ευσέβεια μπορεί να
είναι καλή, επιθυμητή, θεάρεστη, παρηγορητική, θαυμαστή αλλά να μην είναι
ούτε δίκαιη αλλά ούτε και άδικη γιατί δεν έχει σχέση με την δικαιοσύνη
όπως δεν έχει σχέση με το χρώμα και με ένα σωρό άλλα πράγματα
[Ο
Πρωταγόρας απαντά πως αν το Α είναι διαφορετικό από το Β τότε το Α μπορεί
να είναι και διαφορετικό από το αντίθετο του Β, δηλαδή ότι:
$
Α Β .
(Α
Ή
Β)
Ω
(Α Ή ~Β)
είναι αληθές].
Έτσι δεν μπορώ να δεχτώ ότι είναι το ίδιο πράγμα η ευσέβεια και η
δικαιοσύνη. Αν θέλεις όμως ας δεχτούμε ότι μοιάζουν σε κάτι σημαντικό αφού
είναι και οι δύο ταξινομημένες στα καλά πράγματα από τους ανθρώπους. |
| Όχι, είπε τότε ο Σωκράτης.
δεν μ’ ενδιαφέρει να εξετάζω το "αν θέλεις αυτό" και "αν σου αρέσει" αλλά
να ελέγχω εμένα και σένα. Και λέω "εμένα" και "εσένα" γιατί πιστεύω ότι
ελέγχεται ο λόγος έτσι καλλίτερα αν κάποιος αφαιρέσει απ’ αυτόν το "αν". |
| Όμως, είπα εγώ, η δικαιοσύνη
μοιάζει κάπως με την ευσέβεια, πρώτα - πρώτα γιατί και οι δυο είναι καλά
και είναι επιθυμητές από τους ανθρώπους. Έπειτα γιατί με κάποιον τρόπο,
οποιοδήποτε πράγμα μοιάζει με οποιοδήποτε άλλο
[Η
κεντρική ιδέα του Πρωταγόρα συναντάται πολύ αργότερα : “Αν ρωτήσουμε τι
κοινό έχουν αυτά τα χρώματα (ανοιχτό μπλε και σκούρο το άλλο) που δείχνω
εδώ, η απάντηση θα έπρεπε να είναι: “δεν ξέρω
τι
παιχνίδι παίζεις και εξαρτάται από το παιχνίδι το αν θα πω πως έχουν κάτι
κοινό και το τι
πράγμα έχουν κοινό””…, Wittgenstein L, 1972].
Και το πόσο μοιάζει εξαρτάται από ποια
χαρακτηριστικά του θα διαλέξεις να συγκρίνεις. Έτσι μπορείς να πεις ότι το
τσουκάλι είναι εντελώς διαφορετικό από την σοφία, αλλά αν σκεφτείς μετά,
ότι το πρώτο χρησιμοποιείται για να τρέφει το σώμα ενώ το δεύτερο για να
τρέφει τη ψυχή βρίσκεις αμέσως ότι μοιάζουν τουλάχιστον στο ότι και τα δυο
παρέχουν κάπου τροφή. Αν συνεχίσεις με αυτό τον τρόπο θα ανακαλύψεις ότι
πραγματικά, το λευκό μοιάζει κατά κάποιον τρόπο με
το μαύρο και το σκληρό με το μαλακό και τα άλλα που φαίνονται τελείως
διαφορετικά μεταξύ τους. Και όσα είπαμε πριν ότι έχουν άλλες λειτουργίες
και δεν είναι το ένα όπως το άλλο τα μέρη του προσώπου δηλαδή, κατά
κάποιον τρόπο μοιάζουν κι αυτά μεταξύ τους και το ένα είναι όμοιο με το
άλλο αφού όλα είναι ζωντανά φτιαγμένα από το ανθρώπινο σώμα. Έτσι λοιπόν,
αν ήθελες, μ’ αυτό τον τρόπο θα μπορούσες να αποδείξεις ότι όλα μοιάζουν
μεταξύ τους. Δεν είναι σωστό, όμως, να ονομάζουμε ίδια όσα έχουν κάποια
ομοιότητα ενώ διαφέρουν σε πολλά, ούτε διαφορετικά όσα μοιάζουν πολύ αλλά
έχουν κάποια μικρή διαφορά
[Ίδια άποψη παραθέτει και ο
Αριστοτέλης στη “Ρητορική”, Β24.1401a26]. Η ταξινόμησή τους σαν
ίδια ή σαν διαφορετικά εξαρτάται από τον σκοπό της σύγκρισης. Έτσι ο
βοτανολόγος λέει ότι το στάρι και το κριθάρι είναι δημητριακά και μοιάζουν
πολύ μεταξύ τους ενώ ο έμπορος θεωρεί πολύ σοβαρή απάτη να του πουλήσουν
το κριθάρι για στάρι γιατί βρίσκει ότι έχουν πολύ μεγάλη διαφορά. Οι
διαφορές και οι ομοιότητες των πραγμάτων ορίζονται από τον άνθρωπο,
ακριβώς όπως κάνεις εσύ αυτή τη στιγμή Σωκράτη και μπορούν να μικραίνουν ή
να μεγαλώνουν ανάλογα με τις επιθυμίες μας και τις ανάγκες μας.
Το μέτρο όλων των πραγμάτων που τον αφορούν είναι ο άνθρωπος
[ΣΕΞΤ. Μαθ. Πρωταγόρας: VII
60]. |
|
