σοφιστική σκέψη

horizontal rule

www.protagoras.gr

 

Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης

Καρνεάδης ο Κυρηναίος

Αρχική
Βιβλία
Σοφιστές & σκεπτικοί
Αρχείο - Σύνδεσμοι
Επικοινωνία

. . . Η βασική ιδέα του Πρωταγόρα ήταν ότι οι αισθήσεις μας είναι οι δημιουργοί της πραγματικότητας που βιώνει ο κάθε άνθρωπος [TLG : ΔΙΟΓ. ΛΑΕΡΤ. Θ 51 "Πρωταγόρας" : Vit 9.51.5 μηδὲν εἶναι ψυχὴν παρὰ τὰς αἰσθήσεις]. Ο Πρωταγόρας ισχυριζόταν πως μια γνώμη δεν μπορεί να είναι πιο αληθινή από μια άλλη. Κρινόμενη όμως από τα αποτελέσματα που προκαλεί μπορεί να είναι καλλίτερη, ή χειρότερη. Π.χ. δεν έχει νόημα να τονίσουμε στον εκ γενετής τυφλό ότι ο κόσμος στην “πραγματικότητα” έχει εικόνες και χρώματα γιατί δεν θα είναι σε θέση να το αντιληφθεί. Αυτό που μπορεί όμως να καταλάβει με βεβαιότητα είναι ότι βρίσκεται σε μειονεκτική θέση σε σχέση με κάποιον άλλο που ισχυρίζεται ότι “βλέπει”. Ο σοφιστής λοιπόν δηλώνει πως είναι ο γιατρός που θα θεραπεύσει τον πολίτη ώστε να μπορέσει να αντιληφθεί μια άλλη πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα που θα τον φέρει σε καλλίτερη κατάσταση από αυτήν που βρισκόταν πριν. Έτσι η νέα άποψη που θα αποκτήσει ο πολίτης θα είναι καλλίτερη από την προηγούμενη, χωρίς ωστόσο να είναι αληθέστερη. Στη σκέψη του Πρωταγόρα και των περισσοτέρων σοφιστών ο ανθρωπιστικός σχετικισμός δεν οδηγούσε στον αμοραλισμό ούτε στην χαλάρωση των ηθικών αρχών που απαιτούνται στην πόλη. Αν συνέβαινε αυτό τότε οι σοφιστές θα αυτοαναιρούνταν. Τι νόημα θα είχε να ισχυρίζεται κάποιος “ότι διδάσκει την αρετή” αν η αρετή μπορεί να αποκτά όποιο περιεχόμενο θέλει ο καθένας. Τι νόημα θα είχε ο ισχυρισμός ότι η γνώση και η μόρφωση είναι ισχύς αν οι απόψεις του αμόρφωτου είναι ίσης αξίας με τις απόψεις του μορφωμένου. Ο Πρωταγόρας μπορεί να θεωρούσε όλες τις γνώμες ισότιμες αλλά οπωσδήποτε δεν τις θεωρούσε ισοβαρείς. Το δικαίωμα σε κάποια άποψη για οποιοδήποτε ζήτημα είναι σεβαστό για κάθε πολίτη αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αυτή η άποψη είναι οπωσδήποτε και πάντα σωστή. Το κριτήριο της ορθότητας είναι τα αποτελέσματα αυτής της γνώμης. Αν τα αποτελέσματα είναι θετικά, τότε η συγκεκριμένη γνώμη είναι σωστή. Αν τα αποτελέσματα είναι αρνητικά τότε η γνώμη αυτή είναι λάθος. Αυτές οι απόψεις των σοφιστών στην ουσία αντικατοπτρίζουν μια πραγματική κατάσταση στη πόλη. Ο δήμος αποφάσιζε όσο μπορούσε καλλίτερα πάνω σε κάθε θέμα αλλά η αξιολόγηση γινόταν μετά. Συχνά, η αποτυχία οδηγούσε τους εκλεγμένους πολιτικούς αρχηγούς που υλοποιούσαν τις αποφάσεις σε πρόστιμα ή και στο θάνατο. Έτσι η καθοδήγηση του σοφιστή ωφελούσε στο ότι δημιουργούσε “ορθές απόψεις στους πολίτες και ειδικότερα στην ελίτ που συχνά πρόσφερε τους αιρετούς άρχοντες.      

Το αποτέλεσμα της γνήσιας σοφιστικής σκέψης λοιπόν καθοδηγούσε τον πολίτη να προσαρμοστεί σε ένα σύστημα δοκιμασμένων, εκ του αποτελέσματος, ηθικών αξιών και όχι στην άρνηση οποιασδήποτε ηθικής. Η μέθοδος βέβαια ήταν καινοφανής αλλά το προτεινόμενο σύστημα ήταν λογικά διαρθρωμένο και προσαρμοσμένο στις απώτερες, γενικά παραδεκτές, επιθυμίες του δήμου όπως την έννομη τάξη, την ισονομία, την ευμάρεια, την στρατιωτική ισχύ κ.λ.π.

Ο Πρωταγόρας, σαν τον Πρόδικο από την Κέα και μετέπειτα τον Αντιφώντα, έδινε μεγάλη σημασία στη ακριβή γλωσσική διατύπωση των νοημάτων, σ' αυτό που ονόμαζε ορθοέπεια ή ορθότητα ονομάτων. Είναι γνωστές δύο διορθώσεις που πρότεινε για την Ιλιάδα: στην πρώτη θεωρούσε ότι η λέξη "μῆνις", λόγω της καταλήξεώς της, έπρεπε να είναι γένους αρσενικού [TLG: Work #001 28.1 Σοφοκλής. ΕΛ. 14. 173b 17] και στη δεύτερη ότι αντί της προστακτικής "ἄειδε" έπρεπε να χρησιμοποιηθεί η ευκτική [TLG: Work #001 29.1 ΑΡΙΣΤ. Ποιητική 19. 1456b 15]. Η πρόθεσή του Πρωταγόρα ήταν να ρυθμίσει την χρήση των γλωσσικών εκφραστικών μορφών ορθολογιστικά.. Η ίδια απαίτηση διακρίνεται και στον Γοργία, που το διφορούμενο και ασαφές νόημα των λέξεων βρίσκεται στο κέντρο του αφορισμού του για το "ἀνέξοιστον καί ἀνερμήνευτον".

Με την απόρριψη της μοναδικής, αντικειμενικής αλήθειας η πλειοψηφία αναγορεύεται σε τελικό κριτή για το τι πρέπει να γίνεται πιστευτό. Έτσι ο Πρωταγόρας οδηγήθηκε στην υπεράσπιση του νόμου, των κοινωνικών συμβάσεων και της παραδοσιακής ηθικής. Ενώ κατά την περίφημη δήλωσή του, δεν ήξερε τίποτε για την ύπαρξη των θεών, ήταν βέβαιος ότι έπρεπε να λατρεύονται επειδή αυτή ήταν η άποψη της μεγάλης πλειονότητας των πολιτών. Αυτή η στάση οδήγησε τους σοφιστές στην υπεράσπιση των αρχών της δημοκρατίας ενώ οι επικριτές τους, με πρώτο τον Πλάτωνα, ήταν φυσικά ολιγαρχικοί. Ωστόσο παρόλο που ο εμπειρισμός τους οδηγούσε στο “μέτρο” της πλειονότητας, οι ίδιοι οι σοφιστές δεν μπορούν να ονομαστούν δημοκρατικοί. Απευθύνονταν στους πλούσιους που μπορούσαν να τους πληρώσουν και η διδασκαλία τους προκαλούσε εικονοκλαστικές απόψεις (π.χ. η άποψη του Κριτία για την κατασκευή μύθου περί θεών) που τους έκαναν ύποπτους στα μάτια του λαού.

Στην σκέψη του Πρωταγόρα η δικαιοσύνη, ο αντικειμενικός διαχωρισμός του δίκαιου και του άδικου, ήταν ανύπαρκτη σαν έννοια. Ο νόμος, υπέρτατος ρυθμιστής της ζωής της πολιτείας, ήταν αυτός που καθόριζε κατά περίπτωση το άδικο και το δίκαιο: η ίδια πράξη που ήταν άδικη όταν στρέφονταν κατά του συμπολίτη γινόταν δίκαιη όταν αφορούσε τον εχθρό. Ακολουθώντας αυτή τη γραμμή σκέψης ο ανώνυμος του λόγου εναντίον του Αριστογείτονος φτάνει στο συμπέρασμα ότι επειδή οι νόμοι θεσπίστηκαν εξ’ ανάγκης, τότε αντιτίθενται στη φύση. Συνεπώς η φύση είναι “χωρίς τάξη” ενώ ο νόμος εισάγει αμεροληψία και δικαιοσύνη για όλους. Οι σοφιστές δήλωναν ότι η κοινωνική και η φυλετική υπεροχή οφείλονταν στον νόμο και όχι στη φύση προκαλώντας έτσι έντονη πολεμική. Ο Λυκόφρων, μαθητής του Γοργία δήλωνε προκλητικά ότι στ' αλήθεια δεν διαφέρουν όσοι έχουν ταπεινή από όσους έχουν αρχοντική καταγωγή. Ο σύγχρονος του Σωκράτη, Αντιφών, ισχυρίζονταν πως από την φύση όλοι, και οι βάρβαροι και οι Έλληνες, έχουν γεννηθεί όμοιοι σε όλα [TLG: Work #001 5.4 "φύσει πάντα πάντ[ες] ὁμοίως πεφύκ[α]μεν καὶ βάρβαροι καὶ Ἕλλην[ες] εἶναι"]. Φαίνεται λοιπόν πως ο περίφημος, σήμερα, αρχαίος Ελληνικός ανθρωπισμός ήταν δημιούργημα μάλλον του Πρωταγόρα και των υπόλοιπων σοφιστών παρά του Σωκράτη ή του Πλάτωνα. Κάποιες από τις ιδέες των σοφιστών, παρά την συστηματική υπονόμευσή τους, συναντιόνται ακόμα και σε δηλωμένους αντιπάλους τους όπως ο Ισοκράτης. Μετά από κάποιες διευκρινήσεις, δείχνει να αποδέχεται ότι η αρετή μπορεί να είναι διδακτή έστω και μόνο σ' αυτούς που έχουν αυτή την προδιάθεση από την φύση [ΙΣΟΚΡ. "Κατά σοφιστών", 21: "ὅλως μὲν γὰρ οὐδεμίαν ἡγοῦμαι τοιαύτην εἶναι τέχνην͵ ἥτις τοῖς κακῶς πεφυκόσιν πρὸς ἀρετὴν σωφροσύνην ἂν καὶ δικαιοσύνην ἐμποιήσειεν"].

Η ανάπτυξη των απόψεων του Πλάτωνα και η κριτική στα επιχειρήματα των αντιπάλων του σοφιστών δεν είναι πάντα ορθολογική και μερικές φορές δεν είναι ούτε καν τίμια. Ένας συλλογισμός μπορεί να διαστρεβλωθεί έτσι ώστε να προκύψει από αυτόν το επιθυμητό συμπέρασμα: “αν η ευσέβεια δεν είναι άδικη, τότε είναι δίκαιη[ΠΛΑΤ. "Πρωταγόρας", 331a]. Το επιχείρημα παραπέμπει σε παραλογισμό που, αδίκως, χρεώθηκε αποκλειστικά στους σοφιστές: “αν δεν έχασες κέρατα, τότε κέρατα έχεις”. Συχνότερα, οι Πλατωνικοί διάλογοι είναι της λεγόμενης παραγωγικής μορφής: ένας ευφημισμός για την “ορθολογική” εξαγωγή συμπερασμάτων από αυθαίρετα αξιώματα. Τις περισσότερες φορές η συλλογιστική μέθοδος είναι άμεμπτη αλλά χωλαίνει στον αναπόδεικτο, αρχικό ισχυρισμό: 

ΣΩ. Ὡμολογήκαμεν δέ γε͵ πράγματος οὗ μήτε διδάσκαλοι μήτε μαθηταὶ εἶεν͵ τοῦτο μηδὲ διδακτὸν εἶναι;

ΜΕΝ. Ὡμολογήκαμεν.

ΣΩ. Οὐκοῦν ἀρετῆς οὐδαμοῦ φαίνονται διδάσκαλοι;

ΜΕΝ. Ἔστι ταῦτα.

ΣΩ. Εἰ δέ γε μὴ διδάσκαλοι͵ οὐδὲ μαθηταί;

ΜΕΝ. Φαίνεται οὕτως.

ΣΩ. Ἀρετὴ ἄρα οὐκ ἂν εἴη διδακτόν;        [ΠΛΑΤ. "Μένων", 96c]

Είναι γνωστό πως ο Πλάτων αρνείται ότι οι σοφιστές έχουν την ικανότητα να διδάσκουν την αρετή. Για να το “αποδείξει” και έτσι να δώσει στην άποψή του το κύρος της “λογικής”, εύτακτης σκέψης, εισέρχεται σε έναν φαύλο κύκλο: “δεν φαίνονται πουθενά δάσκαλοι της αρετής” άρα “η αρετή δεν διδάσκεται” και αφού δεν διδάσκεται τότε “οι σοφιστές δεν διδάσκουν την αρετή”. Συνεπώς “δεν φαίνονται πουθενά δάσκαλοι της αρετής” και ξανά από την αρχή. Ο συλλογισμός είναι ελαττωματικός αλλά δίνει μια επίφαση αληθούς επιχειρήματος στην αυθαίρετη, αρχική του άποψη, ότι οι σοφιστές δεν μπορούν να διδάξουν την αρετή. 

horizontal rule

Αρχική | Βιβλία | Σοφιστές & σκεπτικοί | Αρχείο - Σύνδεσμοι | Επικοινωνία

Τελευταία ανανέωση: 21-Σεπ-2015.